Daken zijn in het huidige beleid een verwaarloosd gebied en een onbenutte kans. Door deze daken om te toveren in groene daken, speeltuinen, groentetuinen, of zelfs in parken, polders of natuurgebieden, kan Amsterdam verschillende uitdagingen waar de stad voor staat in één keer aanpakken. Lees het inititiatiefvoorstel van Marie-Anne van Reijen en Jasper Groen.

Inleiding

In Amsterdam ligt een formidabel areaal aan bruikbaar oppervlakte braak, juist ook op plaatsen waar de druk op de ruimte het grootst is. De stad heeft 12 km2 aan platte daken, waarvan een aanzienlijk deel is ingericht met grind, steen en bitumen. Dat is op zichzelf al doodzonde, maar er kleven nog meer nadelen aan: als de zon schijnt, wordt deze stenige massa heet en warmt het de stad verder op, terwijl het water er bij hevige regenbuien afstroomt en zo bijdraagt aan overgelopen straten.

Een voor de hand liggend gebruik van de braakliggende daken is de aanleg van zonne-installaties. Om de doelstellingen van de gemeente te halen zal een aanzienlijk deel van het daklandschap daarvoor benut moeten worden. Tegelijkertijd heeft Amsterdam ambities op het gebied van duurzaamheid, luchtkwaliteit, verdichting van de stad om de omgeving te ontzien, en het aanleggen van groene openbare ruimte. Amsterdammers komen graag in het groen, maar de parken die we hebben staan onder druk.

GroenLinks wil werk maken van de daken van de stad; in het huidige beleid een verwaarloosd gebied en een onbenutte kans. We willen verder gaan dan zon alleen. Door deze daken om te toveren in groene daken, speeltuinen, groentetuinen, of zelfs in parken, polders of natuurgebieden, kan Amsterdam uitdagingen op het gebied van duurzame opwek, waterberging, het hitte-eilandeffect (urban heat island effect), woningisolatie, luchtkwaliteit en groenvoorzieningen in één keer aanpakken. GroenLinks vindt dat je verder moet gaan dan ‘groene’, ‘gele’, ‘blauwe’ of ‘rode’ daken alleen. In de visie van GroenLinks wordt elk dak een duurzaam dak, per dak kijken we welke type de beste bijdrage kan leveren aan welke doelstelling op het gebied van duurzaamheid. Kortom: er moet een stadsbrede visie komen op de daken van Amsterdam!

In het onderstaande voorstel zet GroenLinks uiteen wat duurzame daken kunnen opleveren, welke uitdagingen ze oplossen en hoe we dit kunnen aanpakken.

Duurzame daken: uitdagingen en oplossingen

De voordelen van duurzame daken zijn omvangrijk en kunnen een belangrijke bijdrage leveren aan oplossing voor de verschillende uitdagingen waar de gemeente voor staat; groenvoorzieningen, duurzame opwek, waterberging, isolatie van woningen, het verbeteren van de luchtkwaliteit (opvangen van fijnstof) en geluidsdemping.

Groen in de openbare ruimte, groen voor kinderen

In een verstedelijkt gebied zoals Amsterdam is er te weinig ruimte voor groen en weinig ruimte voor kinderen om te spelen. Hoge druk op de openbare ruimte leidt in Amsterdam tot hoge grondprijzen. Groenvoorzieningen en andere zaken die niet direct geld opleveren zijn lastig te realiseren in de drukke stad. De structuurvisie Amsterdam zet bijvoorbeeld in op verdichting in de stad, om de groengebieden te kunnen ontzien:

      “Via intensiever gebruik van de ruimte in de stad kan aan veel meer mensen en bedrijven woon- en werkruimte worden geboden. Hierdoor wordt het draagvlak voor voorzieningen vergroot, kan efficiënter worden omgegaan met energie en vervoer en hoeft het landschap niet te worden aangetast. “

Tegelijkertijd echter benadrukt de visie het belang van bereikbaar groen:

      “De waardering voor het groen en water in en rondom de stad neemt toe. Daardoor vervult het een steeds belangrijker rol voor het welzijn van de Amsterdammers. Ook is de nabijheid van parken en water steeds vaker een reden voor bedrijven om zich ergens te vestigen. Groen en water zijn daarmee belangrijke economische factoren geworden.”

Groene daken houden niet op bij een lapje sedum, hoeveel voordelen zelfs die bescheiden optie ook biedt. De mogelijkheden zijn legio. Er kan een groene speeltuin aangelegd worden op een dak. Een postzegelpark, maar als het dak maar groot genoeg is ook een echt park van allure. Urban Farming past ook, of een ‘pick-your-own’ moestuin. Denk ook aan een biologische markt met ter plaatse geteelde groentes. Leg een bar of café aan, in het groen, midden in de stad, met uitzicht over de Amsterdamse skyline.

Stadskinderen hoeven met hun school niet naar de randen van de stad om te leren dat groente niet uit een fabriek komt. Een dak kan ingericht worden met bijenkasten en bijvriendelijke planten. Daken kunnen onderdeel worden van de ecologische hoofdstructuur; als een dak maar sterk genoeg is kunnen er ook bomen op worden geplant. Misschien zijn er delen van de stad waar wandelroutes kunnen worden gecreëerd, bijvoorbeeld aan de Wibautstraat. Een groen dak op een bejaardentehuis of ziekenhuis brengt groen dichter bij een groep die misschien niet mobiel genoeg is om zelf het groen op te zoeken.

Het potentieel van groene daken als onbenutte ruimte die het mogelijk maakt om verdichting te combineren met het realiseren van toegankelijk groen, wordt onvoldoende onderkend. Daken worden niet behandeld als planonderdeel van stedelijke projecten. In een dichtbebouwde stad als Amsterdam is het altijd zoeken naar een balans tussen de verschillende functies; door groene daken te creëren, waar een gedeelte van openbaar kan, creëer je extra openbare ruimte: extra groen voor iedereen toegankelijk!

Duurzame opwek van energie

Het meest voor de hand liggende gebruik van daken is voor het plaatsen van zonnepanelen en zonneboilers. Voor het halen van de Amsterdamse ambities op het gebied van duurzame opwek is het ook van belang dat een aanzienlijk deel van het daklandschap wordt aangewend voor dergelijke installaties.

Het gebruik van daken voor duurzame opwek kan echter goed geïntegreerd worden met een groen dak; groene daken koelen de zonnepanelen die daardoor een hoger rendement halen. Daarnaast is niet elk dak even geschikt voor elke functie; per dak en per gebied moet een afweging gemaakt worden over de juiste balans.

Waterberging

De verandering van het klimaat heeft nu al merkbare gevolgen. Naast mitigatie (maatregelen die klimaatverandering verminderen) is adaptatie (maatregelen die het effect van klimaatverandering verminderen) inmiddels ook een noodzaak. We zien al een toename van extreme neerslag in Amsterdam. Door een toename van verharding in de openbare ruimte en afname van het groen kan het regenwater niet weg. Putten overstromen, waardoor straten onder water komen te staan.

Een polderdak is een groen dak met een verhoogde capaciteit om regenwater op te slaan, vast te houden en vertraagd en gecontroleerd af te voeren. Het polderdak wordt gemaakt door een dijk aan te leggen op het bestaande dak. De dijk wordt voorzien van kleppen die het waterniveau en de mate van afvloeiing kunnen sturen.

De polderdaken kunnen een integraal onderdeel van het waterbeheer in de stad worden. Dit scheelt (duurdere) berging van water in bijvoorbeeld sloten en kelders. Het eerste polderdak, gebouwd op de Zuidas, heeft een omvang van 1200 m2 en een minimale opslagcapaciteit van 84m3. Dit is vergelijkbaar met de opvangcapaciteit van 210 m2 oppervlaktewater.

Maar niet alleen polderdaken helpen bij waterretentie. Groen op het dak in welke vorm ook levert een bijdrage in de waterberging.

Isolatie: koeler in de zomer, warmer in de winter

Het hitte-eiland effect betekent dat de temperatuur in een stedelijk gebied 4°C tot 6°C hoger kan liggen dan in het omliggende landelijke gebied, bijvoorbeeld door de grotere absorptie van warmte door donkere materialen (bijv. asfalt), minder afkoeling van gebouwen door lagere windsnelheden en 10% tot 20% minder verdamping door verhard oppervlak. In Amsterdam zien we zo’n hitte-eiland effect en meer en langere periodes van droogte. Het hitte-eiland effect wordt onder andere geassocieerd met een toename van agressie, morbiditeit en mortaliteit. Het leidt er ook toe dat het asfalt en bitumen (daken) minder lang meegaan.

In de zomermaanden blijven gebouwen met een groen dak koeler en geven ze minder hitte af aan de omgeving. Hierdoor blijft de buitentemperatuur in de stad ook aangenamer en vermindert het hitte-eiland effect. Een traditioneel bitumendak kan een maximumtemperatuur bereiken van wel 70°C. Een groen dak behaalt in dezelfde omstandigheden slechts 25°C. Bij een buitentemperatuur van 25°C tot 30°C ligt de binnentemperatuur van een gebouw met een groen dak minstens 3°C -4°C lager ten opzichte van een bitumendak.

Tegelijkertijd verliezen woningen via het dak een hoop warmte verliezen. Amsterdam kent veel oude woningen die over het algemeen slecht geïsoleerd zijn. Groen op het dak helpt met de isolatie.

Luchtkwaliteit: opvang van fijnstof

De luchtkwaliteit in Amsterdam is niet voldoende, en dat heeft effect op de gezondheid, levensverwachting en levenskwaliteit van de bewoners. Als er op dit moment niks gebeurt, dan worden de Europese doelstellingen voor 2025 niet gehaald. Twee wegen moeten hiervoor bewandeld worden. De ene is het aanpakken van de oorzaak, o.a. het gemotoriseerde verkeer, en de tweede weg is het aanpakken van de vervuilde lucht.

De effecten van groen op de luchtkwaliteit in de stad zijn beperkt. Stadsgroen is niet het tovermiddel om alle problemen met de luchtkwaliteit te verhelpen en de lucht schoner te maken, maar dit is wel een bijkomend voordeel. Alle soorten beplanting fixeren fijnstof, nemen stikstof op en produceren zuurstof. Dit proces zorgt ervoor dat er een constante verversing van de lucht in de stad plaatsvindt. Groen draagt ook bij aan het tegengaan van de effecten van klimaatverandering door het vastleggen van CO2.

Duurzaam daklandschap

Een bijdrage aan een duurzaam daklandschap is vanuit meerdere invalshoeken een slimme investering voor de gemeente. Zeker als wordt bedacht dat de kosten voor beheer in eerste instantie niet bij de gemeente liggen. Een maatschappelijke kosten baten analyse (MKBA) die in Rotterdam gemaakt is ten aanzien van het realiseren van groene daken concludeert dat er voor een eigenaar / gebruiker van een dak weliswaar voordelen zijn op het gebied van geluidsisolatie en energiegebruik, maar dat de meerkosten groter zijn dan de baten. Omdat de maatschappelijke baten groter zijn dan de kosten, zou de gemeente de aanleg van groene daken dan ook op verschillende wijzen moet stimuleren. In Toronto, Chicago en Stuttgart worden groene daken actief gestimuleerd. In Bazel stelt de gemeente groene daken verplicht bij nieuwbouw.

In Amsterdam is er nog geen sprake van een integrale aanpak van de kansen die daken bieden, maar het beleid is verspreid over de verschillende portefeuilles, bij verschillende wethouders: Ruimtelijke Ordening, Wonen, Duurzaamheid, Water, Openbare Ruimte en Groen. Door deze versnippering is de winst die te behalen valt met groene daken minder zichtbaar voor de gemeentelijke organisatie, en blijven er kansen onbenut.

Tegelijkertijd bestaat het risico dat de verschillende nuttige functies die daken kunnen vervullen elkaar in de weg zitten en verdringen; de een wil zonnpanelen, een ander vindt dat lelijk en wil een groen dak, een derde hoopt zijn businesscase te verbeteren door zijn dak te gebruiken voor waterretentie. Van enige coördinatie of afstemming waar in een bepaalde buurt of stadsdeel behoefte aan is, is al helemaal geen sprake.

De aanleg van groene daken moet dus niet alleen gestimuleerd worden, maar vraagt ook om een integrale aanpak. De gemeente kan een belangrijke rol vervullen als coördinator, aanjager, en ondersteuner. Daarnaast kunnen de Amsterdammers betrokken worden door een campagne, en kan de gemeente subsidies verstrekken. Een bijkomend voordeel van een integrale aanpak van de daken is dat daarmee niet alleen de hierboven beschreven problemen kunnen worden opgelost, maar dat ook doelbewust kan worden gezocht naar en ingezet op kansen om de stad als geheel aantrekkelijker te maken.

Duurzame Dakenvisie

Om dit soort wezenlijke verbeteringen van de stad te verbeteren is een onderzoek naar het beschikbare areaal en de mogelijkheden die dat biedt wenselijk. De gemeente moet een onderzoek laten uitvoeren dat in kaart brengt hoe het daklandschap optimaal benut kan worden voor dergelijke doelstellingen. Vragen die daarbij horen zijn:

  • hoe ziet het huidig daklandschap in Amsterdam er uit?
  • welke scenario's kunnen voor een stedelijk daklandschap worden ontwikkeld?
  • wat doet de waarde van het vastgoed als er extra groen wordt gecreëerd op hoogte?
  • wat doen grote oppervlaktes groene daken voor de biodiversiteit in de stad?
  • hoe helpen deze daken met het verminderen van de effecten van de klimaatverandering?
  • hoeveel CO2 kunnen deze daken gaan verwerken?
  • waar zouden al op korte termijn een groot dak kunnen gebruiken voor een publiek toegankelijk stadspark of natuurgebied? (pilot)
  • welke business cases zijn er te bedenken voor op de daken?
  • zijn er delen van de stad waar wandelroutes op daken kunnen worden gecreëerd?
  • hoe kunnen we omgaan met het vraagstuk met betrekking tot het eigendom van daken? Hoe kan het onderhoud worden georganiseerd?
  • hoe kunnen groene daken en zonnepanelen worden geïntegreerd en gecombineerd met waterretentie?

Vergelijkbaar onderzoek is uitgevoerd in bijvoorbeeld Parijs en Toronto.

Voorstel

GroenLinks wil dat de gemeente een impuls geeft aan duurzame daken. De voordelen van duurzame daken zijn omvangrijk: iedere Amsterdammer profiteert er van. We zien veel enthousiasme onder bewoners, ondernemers en maatschappelijke organisaties. En er zijn dan ook Amsterdammers die zelf het initiatief nemen en groene daken aanleggen. Doordat de voordelen (particulier en collectief) versnipperd zijn, moet de gemeente haar rol hier in nemen.

Daarom wil GroenLinks dat de gemeente zelf actief wordt en een wezenlijke bijdrage levert aan de vergroening van het Amsterdamse daklandschap; door te stimuleren, faciliteren, te coördineren en door zelf ook een duit in het zakje te doen. De gemeente kan het goede voorbeeld geven door op gemeentelijk vastgoed groene daken aan te leggen; kan initiatieven van individuen en collectieven ondersteunen, en moet een duidelijke, integrale en ambitieuze visie neerleggen zodat de daken zo optimaal mogelijk worden benut.

De gemeente kan dan laten zien dat het vergroenen van je dak niet zo moeilijk is, en ze laat zien wat voor verschillende invullingen er zijn voor een duurzaam dak. In het ene stadsdeel is wellicht meer behoefte aan openbaar groen, of stadslandbouw, terwijl in een ander stadsdeel op zoek is naar meer (groene) speelruimte voor kinderen. In een buurt moet er meer water worden verwerkt, elders willen huurders energie duurzaam opwekken of een energiecorporatie een dak voorzien van zonnepanelen. Dit is allemaal mogelijk op duurzame daken. Bij de keuze die de gemeente zelf maakt voor daken kan worden ingezet op daken die ook bijdragen aan de sociale doelstellingen die de gemeente heeft; kies voor isolatie van sociale huurwoningen zodat de besparingen op de energierekening terecht komen bij de groep die dat het hardst nodig heeft of bijvoorbeeld kies voor verzorgingshuizen.

Er is daarnaast een impuls nodig om ervoor te zorgen dat die verschillende belanghebbenden overgaan tot actie, dat er een beweging op gang komt. De projecten ‘1 hectare daknatuur’ en ‘Amsterdam Rooftop Solutions,  zijn voorbeelden van projecten die belanghebbenden samenbrengen en mobiliseren door over de struikelblokken van een individueel dak heen te stappen en in te zetten op het verduurzamen van het daklandschap. Door zo’n soort beweging te faciliteren, kan de gemeente de mogelijkheid voor iedereen mee te doen aan groene daken. Subsidiëren is een nuttig instrument, maar is niet genoeg; als de subsidie stopt, stagneert de aanleg van groene daken en de gemeente kan nooit alle beschikbare vierkante meters subsidiëren. Regels vereenvoudigen helpt, maar de gemeente zal ook moeten faciliteren; procesondersteuning, financiële instrumenten, convenanten sluiten, een publiekscampagne of bijvoorbeeld modellen creëren zodat Amsterdammers gemakkelijk inzicht krijgen in wat een groen dak hen oplevert. Veel kennis die bij de verschillende diensten ligt kan gebruikt worden zodat de Amsterdammer zijn voordeel er mee kan doen. Deze kennis is al aanwezig, dus het zou zonde zijn om die niet in te zetten. Naast het geven van het goede voorbeeld faciliteert de gemeente dan ook het bottom-up proces.

Aandachtspunten hierbij zijn:

  • Kosten en baten liggen bij verschillende partijen: hoe los je dat op?
  • Wie brengt alle stakeholders bij elkaar, begeleidt de business case?
  • Voorlichting over de voordelen; wat levert het op en voor wie?
  • Hoe betrek je vastgoedeigenaars: corporaties, overheid, privaat?
  • Kan de regelgeving vereenvoudigd worden?

Tenslotte moet de gemeente zorgen voor een integrale visie zodat het niveau van individuele voordelen overstegen kan worden en een duurzaam daklandschap integraal onderdeel kan worden van het stedenbouwkundig beleid. Neem de uitkomsten van dit onderzoek op als uitbreiding van de ‘Structuurvisie 2040’, en onderdeel van de Agenda Duurzaamheid en Agenda Groen. Op die manier wordt ook voor de langere termijn de aandacht voor daken geborgd, en betoont de gemeente zich een ‘betrouwbare overheid’.

Besluit

Het college onder coördinatie van de wethouder Duurzaamheid, in samenspraak met wethouders Wonen, Water, Ruimtelijke Ordening en EZ te verzoeken om het daklandschap van Amsterdam te helpen verduurzamen door:

  • Het uitvoeren van een onderzoek naar de kansen van duurzame daken voor Amsterdam, in samenwerking met partners zoals AMS en Waternet, desgewenst met inzet van het instrument ‘living lab’, met daarin een MKBA;
  • Het ontwikkelen van een integrale dakvisie voor Amsterdam, inclusief gebiedspotentiekaart en locatiestudies. Als addendum bij zowel de Agenda Duurzaam en de Agenda Groen, met inachtneming van de voedselvisie en onderdeel van de Structuurvisie 2040;
  • Financiële instrumenten te ontwikkelen om het verschil tussen de kosten en baten van aanleg van een duurzaam dak te overbruggen;
  • Samenhang aan te brengen tussen de subsidies voor blauwe, groene en gele daken;
  • Een loketfunctie te creëren voor ondersteuning van Amsterdammers en organisaties die hun dak willen verduurzamen;
  • Vervolg geven aan de rol van de gemeente in het partnerschap in het project ‘Amsterdam Rooftop Solutions’: een ondersteunende en verbindende rol voor verschillende partijen en financiering van proceskosten;
  • In samenspraak met stakeholders een publiekscampagne te initiëren;
  • Een bijdrage leveren aan project ‘1 hectare daknatuur’ door beschikbaar stellen en financieren van aanleg van een groen dak in de vorm van een groot dak, waarop een publiek toegankelijk park of plantsoen kan worden aangelegd, met icoon-functie;
  • De kosten hiervoor te dekken uit de groengelden.